Merobichar (मेरो बिचार): आधुनिक उर्जाको बिकासक्रम

https://nagariknews.nagariknetwork.com/news/47436/

http://wenepali.com/2017/04/31921.html

रामहरि पौड्याल

भरतपुर महानगर पालिका, चितवन

पृष्ठभूमि:

आजको एकाइसौं शदीमा उर्जाको महत्वो अपरम्पार छ । उर्जा बिनाको संसार कल्पना बाहिरको बिषय भएको छ । मात्र केहि मिनेट बिजुली गएको कल्पना गरौँ - टेलिभिजन चल्दैन , कम्पुटर चल्दैन , मोबाइलको चार्ज सकियो , पाक्दा पक्दैको भात रोकियो , बाशिंग मसिन रोकियो । बन्द भयो फ्रिज । यी त भए घरेलु समस्या । औधोगिक क्षत्रमा , प्रयटन, हस्पिटल र शैक्षिक क्षत्रमा कति समस्या होला उर्जाको अभाबले ? आजको दुनियालाई चलउने कुदाउने एक मात्र निर्बिकल्प श्रोत उर्जा हो । पाषणकालमा शिकारको लागि घुमी हिंड्ने घुमन्तेका सन्तान हामीले आफुलाई सहयोग होस् भनेर अकेकौं खोज र अनुसन्धानका क्रममा सबै भन्दा पहिले दुई ढुंगालाई एक आपसमा ठोकेर झिल्को निकाल्न सिकेऊ पछि त्यसैलाई बिकशित गर्दै सलाई र लाइटर बन्यो ।

शुरुमा मान्छेले दाउरा , घाम, हावालाइनै उर्जाको रुपमा सुरुवाती प्रयोग गरेको पाइन्छ । ग्रिक र रोमनहरुले सबै भन्दा पहिले साधारण मेशिनको बिकाश गरे र घरलाई केहि सुधार गरेर तापक्रम नियन्त्रण गर्न थाले जाडो चीसोबाट बच्न । पहिलो बास्पबाट चल्ने मशिन र हाबा मिलको आबिस्कार ग्रिसको अलेक्जेंद्रियामा भयो । रोमनहरुले तापलाई नियन्त्रण गर्ने शिशाका झ्यालको बिकाश गरे अनि सुरु गरे ग्रीन हाउस चिसोमा खेति गर्न सकिने नयाँ तरिका । मान्छेका यस्तै अनेकथरी ठक्कर चक्करले उर्जाको अबस्यकतालाई उजागर गर्ने क्रममा सन् १८८० मा आधुनिक बिजुलीको ग्रिड प्रणाली को शुरुवात भयो अमेरिकाको नियुयोर्क सहरबाट ।

नेपालको सन्दर्भ :

नेपालमा हाइड्रो पावरबाट बिजुली निकालेको इतिहासले एकसय ७ बर्ष नाघेको छ | जतिबेला यसप्रकारको बिजुली साउथ एसिया र चाइना सम्म बलि सकेको थिएन | यो प्रोजेक्ट पुरै एशियामा दोश्रो मानिन्थ्यो | सन् १९११ मा बेलायती सरकारको आर्थिक र प्राबिधिक सहयोगमा ५०० किलो वाटको चन्द्र ज्योति हाइड्रो इलेक्ट्रिक पावर स्टेसनको नाममा उक्त जलाबिध्युत आयोजना सम्पन्न भएको थियो | यो कार्यकालागि बेलायती सरकारले तात्कालीक ०.७१३ मिलियन नेपाली रुपैया अनुदान प्रदान गरेको थियो | यसको समुद्घाटन २२ मे १९११ सोमबारका दिन तात्कालीक राजा पृथिबी बीर बिक्रम शाहादेबले टुंडिखेलमा सांझ ६:३० मा बिजुलिको बत्तिको स्विच अन गरेर भएको थियो | मान्छेहरु त्यो अद्भुत बिजुलिको चम्किलो बत्ति देखेर धेरै दिनसम्म गफिएका थिए | त्यो गौरबशाली ऐतिहासिक क्षण नेपालको आधुनिक उर्जाको सुरुवातको कोशे ढुंगा थियो |

नेपालको विकास र प्रगातिकालागि एक शताब्दी भन्दा पनि अगाडी बेलायतले शुरु गरेको यो एउटा नमुना प्रयोग थियो | तात्कालिक राणाहरुको दरवार मानिने सिंह दरवार सम्म त्यो बिजुली पुर्याईएको थियो | बिध्युत विभागले यसको नाम राणा प्रधान मन्त्रि चन्द्र शम्शेरबाट भएको देख्न सकेन होला र त यो ऐतिहासिक विरासतलाई मात्र फर्पिङ्ग हाइड्रो पावर स्टेसन भनेर परिबर्तन गर्यो | संसारका हरेक ठाँउमा परिबर्तन पछि पुराना दरवार, पुराना शाशकहरु नयाँ क्रान्तिकारीहरुको निशाना बन्ने गर्छन | तिनका शालिकहरु ढलाइञ्छन | तिनका इतिहासलाई नामेट पार्ने कुचेष्टा गरिञ्छ | समयले तिनका क्रान्तिकारी आवेगको मुल्यांकन कालान्तरमा गर्दछ | यद्यपि राजनैतिक विश्लेषण यो आलेखको अभिस्ट होइन |

प्रसंगमा जोडिएको एउटा सानु भाबुकता मात्र | यो पावर स्टेसन काठमाण्डौबाट १२ किमि दक्षिणमा पर्दछ | नजिकैका सातमुले र शेष नारायणका खोलाका पानीलाई प्रयोग गरि बिध्युत निकालिएको हो | २५० किलोवाटका दुइवटा टर्वाइनहरुबाट ५०० किलोवाट बिजुली निकालिएको हो | यो प्रोजेक्टमा चार बर्ष ९५०,००० मान्छेले काम गरेका थिए | यो प्रोजेक्टलाई जनरल पद्म शम्शेर जबराले सुपरभिजन र मोनिटरिङ्ग गरेका थिए भने अर्का जनरल मोहन शमशेर र केशब शमशेरले आबस्यक उपकरणको ढुवानी व्यववस्था , लेप्टेनेण्ट देबी बहादुर र सुबेदार हर्ष बहादुरले ओभरहेड ट्रान्समिसन लाइनको निर्माण कार्य गरेका थिए | इन्जिनियरहरु कर्नेल किशोर नरशिङ्ग राना र कर्नेल कुमार नर्सिङ्ग रानाले प्रोजेक्टको आयोजना डिजायिन र निर्माणको कार्य गरेका थिए | इलेक्ट्रिकल इन्जिनियर बरनाउ पुवानतेले यो हाइड्रो पावर स्टेसनको निर्माण गरेका थिए | जेनेरल इलेक्ट्रिकलका बेलायती प्रतिनिधि मिस्टर लिंजले उक्त हाइड्रो पावरको जडान र सुसंचालन गरेका थिए | इतिहासको एउटा रोमान्चक धरोहर बनेको देशको यो एउटा गर्ब गर्न लाएक सुरुवाती प्रोजेक्ट ऐले संचालनमा छैन | यसलाई उर्जाको बिकाश क्रमको ठुलो बिरासत ठानेर म्युजियममा परिवर्तन गरिएको छ | त्यतिमात्र नभएर यो ठाउँलाई उर्जाको अनुसन्धान र विज्ञानको प्रयोशालाका रुपमा नमुना पावर स्टेसनका रुपमा उब्याइयेको छ | जलस्रोत मात्र नभएर , सोलार , बायु , बायोमास लगाएतका नविकरनीय उर्जाकै प्रयोगशालाका रुपमा एउटा सम्मानित उर्जाकै तीर्थस्थलका रुपमा सरकारले उभ्याएको छ | नेपालको इतिहासमा बिजुली बत्ति बलेको त्यो जेठ ९ गतेलाई राष्ट्रिय उर्जा दिवसको रुपमा मनाउदै आएको छ |

नेपालको बास्तबिकता:

देशको यो उर्जाको सुरुवाती प्रबेगलाई नेपालले बिगत १०7 बर्षसम्म राम्रोसंग बढाउन हुर्काउन नसक्नु नै देश बिकाशको एउटा ठुलो अबरोध बन्यो भन्नु किमार्थ गल्ति हुने छैन | यत्रा बर्षमा खोइ हामीले कटाउन सकेको उत्पादनलाई १,००० मेघावाट ? हरेक पटक सरकार बदलिएसंगै देशको उर्जा संकट समाधान गर्ने नाममा कति वटा आयोग बने ? कतिपटक यो मुलुकलाई उर्जा संकट काल घोषणा गरियो ? कतिवटा स्वेतपत्र जारी भए ? तिनले उर्जाको बिकासमा कस्तो भूमिका खेल्यो इतिहासले कुनै दिन मुल्यांकन गर्ने छ | देश बिकासको एउटा मेरुदण्ड उर्जा हो त्यो नै कम्जोर भए पछि कसरि बन्छ देश बिकासको ठुलो महल? भासण त हामीले धेरै सुनेउ दस बर्षमा १० हजार मेघावाट, बीस बर्षमा २० हजार मेघावाट , बिजुलीको छेलो खेलो , जलश्रोतको धनि देश बिजूलि बेचेर सम्पन्नताको सगरमाथा चढ्नु चडेउ | यतार्थमा हामी अझै छिमेकीले दिएको भिक्ष्याटन रुपी लगभग ४8० मेगावाटको बिजुली बाँडेर लोड सेडिङ्ग समाप्त पारेको जस लिनलाई ढ्याङ्ग्रो पिटी रहेका छौँ | नेपालका एकजना नेताले आफु प्रधानमन्त्री हुँदा हावाबाट बिजुली निकाल्ने कुरा गरे| सबैले ओलीको बोलीलाई हाबामै उडाइदिए | ग्यासको पाइप लाइन जोडेर घर घरमा पुर्याउने सपना सुनाए कसैले पत्त्याएनन | तिनै नेताका एउटा उर्जा मन्त्रि गोकर्ण बिस्टले आफु मन्त्रि हुँदा एउटा ठुलो उत्साहका साथ राम्रा कामको थालनी गरे | नेपाल बिध्युत प्राधिकरणको बाकि बक्ययूता नतिर्ने का विरुद्ध आफै लाइन काट्दै हिंडे | जनताको आशा भरोसोका महान पात्र बने | राम्रो काम गर्ने ती मन्त्रिलाइ अर्को पटक हटाइयो र राधा ज्ञवाली नामकी सजिली पात्रलाई ओलीको छायाका रुपमा स्थापित गरियो | उनको कार्य क्षमता र उनले गरेका कामका बारेमा हामी सबैलाई थाहा छ | यो देश बनाउने हो भने नेताहरु भासण होइन हामीलाई गोकर्ण बिस्ट , जनार्दन शर्मा, गगन थापा र नविन्द्रराज जोशीहरु चाहिन्छन |

नेपालीले खोलेको बेलायतको सुके कम्पनिलाई हावाको काम गर्ने जिम्बेबारी दिने कामले ती सबै कार्यको एउटा पाटो छर्लंग पार्दैन र ? हामी पढे लेखेका मान्छेहरु बेलायत सम्म पनि नेताका गुलामी गर्न छाडदैनौं | आफ्ना नेताले जे भने पनि जे गरे पनि चुइक्क बोल्दैनौ र गल्ति र अब्जस जति अरुलाई पन्छाएर आफु महान दार्शनिक भएको नाटक गर्छौं | तिनै नेतालाई एअरपोर्ट देखिनै भिड जम्मा गरेर खादा र मालाले पुर्छौँ | कक्टेल डिनरले टन्न पारेर आफ्नो अभिस्ट पुरा गराउने प्रपनच मिलाउचौं | खोइ हामीले सिकेको दसकौं बेलायत बसेर ? नेताहरुलाई विदेशको राम्रो कुरा देखाउँ बुजाउँ | अन्तरक्रिया गरौँ देश बन्ने बनाउने| पार्टीको पुङ्ग्न पुछरको दलालीले केहि गर्दैन | हामी बिदेसिनु परेको यिनै नेताहरुको अकर्मंद्यताले हो | असक्क्ष्मताले हो | यिनलाई कृपया नबोकौं | हामी कछुवाका चालमा हिडेउ संसार रकेटझैं उड्यो | हामी हिजोको इतिहास हेरेर तेइ गतिमा बढ्न सकेनौं संसार धेरै माथि पुगि सक्यो उर्जाका सम्पूर्ण अवसरहरुलाई उनीहरुले प्रयोग गरे |

निस्कर्ष:

देशका ८० प्रतिसत मान्छेहरु दाउरा र गुइठाले आफ्नो उर्जाको जोहो गर्छन । तिनले निस्कने घरभित्रको धुँवाले नेपालका गृहिणी हरु र ससाना बच्चाहरु अति प्रभावित भएको तथ्यांक बिश्वो बैकले प्रस्तुत गरेको छ । देशका ३५,००० मान्छेहरु धुलो र धुँवाले मारी रहेका छन् । स्कुले नानीहरु उर्जाको जोहो गर्न जंगल र बारीमा गुइठा खोज्न पठाएर हामी कस्तो समतामुलक समाज निर्माण गर्दै छौं ? हाम्रा उर्जाका प्राथमिकता हरु के साँचै ती गरीब हरु प्रति लक्षित छ ? आजको दिन हामी सबैले छातीमा हात राखेर सोच्नु पर्ने सम्जनु पर्ने दिन हो ।

नेपालमाआधुनिकउर्जाकोविकासक्रम(१९११–१९८५)

प्लान्टकोनाम	श्रोत	जडितक्षमता (किलोवाट)	कार्यपुराभएकोबर्ष
फर्पिङ्ग	जलश्रोत	५००	१९११
सुन्दरीजल	जलश्रोत	६००	१९३४
पनौती	जलश्रोत	२४००	१९६३
तिनाउ	जलश्रोत	१३००	१९६९
पोखरा	जलश्रोत	१०००	१९६९
त्रिशुली	जलश्रोत	२१००	१९६९
सुनकोशी	जलश्रोत	१०,०००	१९७०
गण्डक	जलश्रोत	१५,०००	१९७९
कुलेखानी–१	जलश्रोत	६०,०००	१९८२
सेती (पोखरा)	जलश्रोत	१,५००	१९८४
देभघाट	जलश्रोत	१४,८००	१९८४
कुलक्षमता		१४२,२००	१९८५

श्रोत: नेपाल बिध्युत प्राधिकरण

बिगतका कमि कमजोरीहरुबाट सिक्दै देश बिकासकालागि नाबिकरनीय उर्जाका माध्यमले इनर्जी मिक्सको सत्यलाई चिन्दै नेपालले आफुसंग भएका प्रचुर जलाबिध्युत, सौर्य , बायु , बायोमास सबैलाई संसारका बिकसित रास्ट्रहरुले अपनाउंदै गरेको अन्तरास्ट्रिय ट्रेन्डलाइ स्वीकार्दै नेपालले अगाडी बढ्नु पर्ने देखिञ्छ | लघु जलबिध्युत , उन्नत पानी घट्ट , अफ ग्रिड सोलार , बायु , बायोमास सबैलाई राष्ट्रिय आबस्यकता अनुसार आफ्नो इनर्जी मिक्स्मा मिसाउदै नेपालले अगि बढे गन्तब्य टाढा छैन| उर्जा मिश्रण , उर्जा बचत , नबिकरनिय उर्जा र उर्जाको आधुनिक स्तरोन्नति गर्दै अघि बढे नेपालको भबिष्य उज्वल छ | मात्र खाँचो छ, एउटा जागरुक इक्षा शक्तिको ।

“हिड् छन् हेर हिंडी रहेर कमिला हज्जार कोशौं पर !

पुग्दैनन न उडी गरुढ़ पनिता तेइ पांच बित्तै पर !!”