शालिग्राम

हिजोसम्म म मात्र एउटा ढुङ्गो थिएँ काली गण्डकीको किनारमा मिल्किँदो भएँ हजारौं वर्ष घाम पानी सहेँ सहेँ अखण्ड गर्मी र ठण्डी कसैले मेरो अवस्था सोधेनन् पुछेनन् कसैले मेरो विरासत दुनियाँले मलाई कुल्ची रहे सबैले मलाई खेदिरहे ममाथि फोहोर बर्साइरहे मिल्काए सबै थोक म निकम्मा पल्टिरहेँ नदी किनारमा युगौंयुगसम्म बनेर साक्षी इतिहासको देखेर परिवर्तन विश्वको देखेर कृतग्नता विकास र सभ्यताको गिटीको नाममा, तस्करहरुको बालुवाका नाममा ठेकदारहरुको ढुंगाका नाममा निर्माण व्यवसायीहरुको नाममा | कालीगण्डकी आफ्नो गतिमा बगिरहिन् बिर्सेर नदी किनारको शालिग्राम शीला नदी आफ्नो गतिमा बगिरह्यो समुद्र भेट्न कालीगण्डकी पुगिन् भगिरथी देख्न म मात्र नदी किनारमै पछारिइरहेँ थेचारिइरहेँ कल्पेर नदीझैं बग्न फगत बेकामी ढुङ्गो बनेर बिना कामको शालिग्राम बनेर हजारौं कल्प कल्पान्तर कुरिरहेँ हैन के अचम्म भो हप्ता, मैना र क्षणमा नै देखिरहेको छु – हिजो मलाई बेकामे ढुङ्गो ठान्नेहरू आज मेरा अघिपछि लागिरहेको मलाई विभिन्न कोणबाट नापी रहेको के जाति यन्त्र हो पसाएर घोपिरहेको मेरो यात्रामा नदीझैं बग्ने सपना भगिरथी भेट्ने चाहना हेर्दाहेर्दै ठूलो भीडले मलाई क्रेन लगाएर बोक्यो अबिर जात्रा गर्दै ठूलो लरीमा हालेर कुदायो बाटाभरि अबिरजात्रा भयो पोखरादेखि जनकपुर अयोध्यासम्मको त्यो महायात्राको वर्णन म कसरी गरूँ? म अब फगत बेकामी ढुंगा होइन म त सनैसनै श्रीराम बन्दैछु अयोध्याको विशाल मन्दिरमा पुजिनेछु लाखौँ वर्ष श्रीराम भएर कालीगण्डकीबासी हो, अयोध्यामा आउनू मलाई भेट्न मलाई देख्न अयोध्याबासीहरू कालीगण्डकी पुग्नू बाराणसीहरू पशुपति पुग्नू लुम्बिनी पुग्नू र पुग्नू मुक्तिनाथ ! एउटा भातृत्व एउटा प्रेम एउटा हिन्दुत्त्वले जोडिरहोस् हाम्रो दुई मुलुकलाई चेलीबेटीको सम्बन्ध रोजीरोटीको सम्बन्ध राम र सीताको सम्बन्ध गौतम बुद्धको सम्बन्ध अब कालिगण्डकीको शालिग्रामले जोडेको सम्बन्ध युगयुगसम्म रहिरहोस् ।

स्नो मेन मेरो बारीमा !

 

स्नो मेन मेरो बारीमा !

डा. रामहरि पौड्याल  

आकाश भरिएको छ

असंख्य हिम बलहरूले 

धर्तीमा फ्याकिन 

कुर्दै छन् मुण्टिन  

सनै सनै देख्दै छु - 

घर्ती हिमाच्छादित  भएको 

हिउँ साम्राज्य छाएको 

बटाभरि, पाखा भरि 

बोट वृक्ष हिउँ फुलाई रहेछन 

पाखा र खोल्साहरू हिउँ फलाई रहेछन 

नदीहरु बिश्राम लिएका छन् 

आफ्नो अविराम यात्रामा। 

मेरा नानीहरु रोमान्चित भए 

र कस्सिए स्नोमेन बनाउन 

कान्छी प्रेमा  दौडिएर आई 

आमाको कानेटोपी लिएर 

प्रेरणाले   गाजरको लागि पर्खँदै

स्कार्फ ओडाई 

यसरि बन्यो एउटा सुन्दर स्वेत आकृति 

स्नो मेन हाम्रो बारीमा 

हाम्रो टारीमा। 

हाम्रा नानीहरुको डिजाइनमा! 

यो सिजन स्नो मेनको 

यो समय चीसो युरोपको। 

मैले कामना गरे चिसियोस 

त्यो हरामी कोरोना 

त्यो आततायीलाई सोरन ।  

 धेरै भो निस्फिक्र साथीभाई 

इस्टमित्र नभेटेको नदेखेको।  

रचनाकाल ८ फेर्ब्रुवरी  

किंग्सलिन 

https://nagariknews.nagariknetwork.com/opinion/286421-1595826064.html?click_from=category

कोरोना कहर : बिरामी पृथ्वी

• कोरोना कहर : बिरामी पृथ्वी: कोभिड– १९ को प्रकोप एक्काइसौँ शताब्दीको आधुनिक विकास र आविष्कारले शिखर चुमेको बताइरहँदा अचानक देखिएको एक ठूलो वैश्विक त्रासदी हो । यो लेख तयार हुँदासम्म विश्व आतङ्कबाट प्रताडित एक करोड ४४ लाख जनाभन्दा बढी सङ्क्रमित भएका छन् भने छ लाखभन्दा बढीको असामयिक मृत्यु भएको छ । विश्वका भरपर्दा र अत्याधुनिक ठानिएका युरोप र अमेरिकाका स्वास्थ्यसेवा प्रणाली असफल ठहरिएका छन् । लाखौँ मानिसको भविष्य अनिश्चित देखिएको छ । करोडौँका जीविकाको माध्यम खोसिएको छ्र । आज सबैको ध्यान आफ्नो जीवन कसरी बचाउने भन्नेमा सीमित भएको छ ।
• 
  
• डा. रामहरि पौड्याल
• पृष्ठभूमी
• कोभिड -१९को प्रकोप एकाइसौं शताब्दीको आधुनिक बिकास र आविस्कारले  शिखर चुमेको बताइरहदा अचानक देखिएको एक ठूलो वैश्विक त्रासदी हो । यो बिश्वो आतङ्कबाट प्रताडित लेख लेखिरहँदा सम्म १ करोढ ३०  लाख संक्रमित भएका छन् भने ५ लाख ७१ हजारको असामयिक मृत्यु भएको छ। बिश्वोका भरपर्दा र अत्त्याधुनिक ठानिएका  युरोप र अमेरिकाका  स्वास्थ्य सेवा प्रणालीहरु असफल ठहरिएका छन्|लाखौं मानिसहरुको भविष्य अनिश्चित देखिएको छ | करोढौका जीविकाको माध्यम खोसिएको छ| आज सबैको ध्यान आफ्नो जीवन कसरी बचाउने भन्नेमा सिमित भएको छ। यो  विषम  परिस्थितिमा  सबैको  हितको रक्षा गर्न हामीहरु सामुहिक  भलाइको  लागि  के गर्न सक्छौं? भन्ने  सकारात्मक  सोच  र  भावनाको बिकास गर्दै, हामी आफैं सङ्कटबाट  बच्ने उपायहरु खोज्नु पर्ने हुन्छ| भविष्यमा आइपर्ने जोखिमहरूलाई रोक्न हामी यस सङ्कटबाट के सिक्न सक्दछौं भनेर पनि अगाडि हेर्नुपर्दछ। कोभिड -१९ हाम्रो आधुनिक, प्रबिधिले उन्नत समाजहरू कत्तिको जोखिममा रहेछन् भन्ने कुराको ठूलो सङ्केत  हो।
• बिरामी पृथ्बी
• सबैभन्दा ठूलो पाठ यो हो कि कोभिड -१९ एक महामारी  भन्दा धेरै ठूलो प्रलयको पूर्व जानकारी हो । यो हाम्रो पृथ्बी ग्रहको बिग्रँदो स्वास्थ्य र भयानक बिरामीको लक्षण हो। प्रकृतिसँग मानवताको डिसफंक्शनल (अस्वाभाविक)  सामाजिक सम्बन्धले यो डरलाग्दो  रोग निम्त्याएको छ।
• डा मारिया नीरा, डब्ल्यूएचओ निर्देशक, सार्वजनिक स्वास्थ्य विभाग, भन्छिन –“ हरेक दिन हामी जैबिक  विविधता (पृथ्वीमा पाइने जीवनको विविधता)मा निर्भर गर्दछौं हामीलाई जीवित र स्वस्थ राख्नका लागि- हामीले सास फेर्ने हावा, पिउने पानी,  खाने खानाहरू, र लिने औषधीहरू सबै स्वस्थ ग्रहका उत्पादन  हुन्।“ जब हामी पृथ्वीलाई क्षति गर्दछौं, हामी हाम्रो आफ्नै स्वास्थ्यलाई हानि गर्छौं। मानव पनि कुनै अन्य प्रजाति जस्तै संवेदनशील हुन्छन्। यो धर्ती ८४ लाख योनिहरुको साझा बासस्थान हो भन्ने सत्यलाई हामीले सम्झनु पर्छ। एक अर्काको सह अस्तित्वोलाई स्वीकार्नु पर्दछ।
• कोरोनाको फैलावट
• कोविड १९एक जुनोटिक भाइरस हो, जसको अर्थ यो जंगली जनावरहरूबाट मानिसमा फैलिएको हो | इकोसिस्टम विनाश, प्रजाति गुमाउने, ग्लोबल वार्मिंग, जोखिमपूर्ण मानवसँगको सानिध्य,  अवैध वन्यजन्तुको शिकार र व्यापारले यस्ता  रोगहरु  सल्केका  हुन् । यो सबै मानवीय अती र धर्तीमा पुर्याइएको क्षतिको एक वैश्विक नेटवर्कमा महामारीको रूपमा विकसित भएको देखिन्छ। कोविड १९ कुनै पृथक घटना होईन।  बैज्ञानिक अनुसन्धान अनुसार मानवमा सबै ज्ञात संक्रामक रोगहरूको ६० % र सबै उदाउँदो सक्रामक रोगहरूको ७५% जुनोटिक मानिन्छन। जब हामी प्राकृतिक वासस्थानमा जान्छौं र अझ बढी वन्यजन्तुहरूको शोषण,  अबैध  शिकार  गर्छौं, मानव र रोग बोक्ने प्रजातिहरू बीचको सम्पर्क बढ्छ। कोरोना भाइरसको उद्गगम स्थल चीनको वुहान प्रान्तको एउटा येस्तै अबैध मासु बेच्ने स्थलबाट त्यो रोग सल्किएको थियो। भूमण्डलीकरण र आधुनिक जीवनका अन्य पक्षहरूले प्रजातिलाई सिध्याई रहेका छन् र अभूतपूर्व दरमा इकोसिस्टमलाई नोक्सान गरिरहेका छन्।
• मौसम परिवर्तन
• जुनोटिक रोगहरूले मात्र गरीब ग्रहको स्वास्थ्य बिग्रिएको नभएर मौसम परिवर्तन अर्को  एउटा  ठूलो (अलार्मिङ्ग कल) गम्भीर संकट हो | यसले सम्भावित रूपमा भावी पुस्ताहरूका लागि अस्तित्वगत जोखिम निम्त्याउँछ |  यसले विश्वव्यापी रूपमा लाखौंलाई वास्तविक समयमा प्रभाव पार्दैछ | उदाहरणकालागि बिश्वोको  बढ्दो  चक्रवात, अमेजनमा  सल्किएको  डडेलो, अस्ट्रेलियामा  लागेको  बुस फायर, नेपालमा  हरेक बर्ष जाने  बाढी, पैरो  जस्ता चरम मौसम घटनाहरू ज्वलन्त   उदाहरण  हुन् । मौसममा परिवर्तनले बहु प्रभाब पार्छ, अन्य समस्याहरू निम्त्याउँछ, इकोसिस्टम स्थिरतादेखि खाद्य उत्पादन र मानव द्वन्द्व सुरु गराउछ। इकोसिस्टम, जैविक विविधता नोक्सानीले ग्रहको सामान र सेवाहरू प्रदान गर्ने क्षमतालाई खतरनाक बनाइरहेको छ - उदाहरणका लागि, हाम्रो मौसम ढाँचा, जल चक्र प्रभावित, जलवायु परिवर्तन, महत्त्वपूर्ण प्रजातिको बासस्थान नष्ट। रसायन र फोहोरले हावा, माटो, पानीलाई प्रदूषित गर्दैछ |  प्रत्येक वर्ष लाखौं  निरपराध  बन्य  जन्तुहरु, पशु  पन्छीहरू  मात्र  नभएर  बिचरा  जलचरहरु मारिएका  छन् मानब सिर्जित प्रदुषणका कारण।यी सबै खतराका घन्टीहरुले स्पष्ट गर्दछ बिग्रँदो ग्रहको स्वास्थ्य| त्यसैले हाम्रो स्वास्थ्य छिटो खस्कँदै गइरहेको छ।
• अमेरिकाको हार्वर्ड स्कूल अफ पब्लिक हेल्थका आरोन बर्नस्टेनले भन्छन – “प्राकृतिक स्थानहरूको विनाशले वन्यजन्तुलाई मानिससँग बस्न बाध्य तुल्यायो र मौसम परिवर्तनले जनावरहरू पनि सर्न बाध्य पारेको छ|“यसले रोग जन्माएको छ  र  मानिसहरुलाई  संक्रमित  बनाइरहेको छ ।
• हामी लामो समयदेखि जलवायु सङ्कट र एक पारिस्थितिक सङ्कटको सामना गरिरहेका छौं। अब हामी अर्को सङ्कटको बिचमा छौं,  त्यो हो एक आपसमा जोडिएको महामारी। आर्थिक सुधारमा मात्र ध्यान दिन पर्याप्त छैन। एउटा सम्पूर्ण दृष्टिकोणमा आधारित लचिलोपन  र मौलिक प्रणालीको ठूलो खाँचो छ। यसको मतलब हाम्रो विश्वव्यापी साझा दृस्टीकोणको संरक्षण र दिगो व्यवस्थापन हो - जस्तै हाम्रो वातावरण, पृथ्वीको वनस्पति र पशु प्रजातिहरूको समृद्ध विविधता - हाम्रो समाजमा प्राथमिकताका आधारको केन्द्र हुनुपर्दछ।
•  ग्लासगो सम्मेलन २०२०को अपेक्षा र स्थगन
  
• यो बढ्दो विश्व तापक्रम रोक्न उपायहरूबारे छलफल गर्न १० दिनसम्मको सम्मेलन हो, जसमा विश्वभरका २०० नेताहरू सहित करीव ३०,०००  मानिसहरू भाग लिन्छन्। संयुक्त राष्ट्र जलवायु परिवर्तन कार्यकारी सचिव प्याट्रिसिया एस्पिनोसाले भने बेलायात्को ग्लासगोमा हुने यस बर्षको कार्यक्रम कोरोनाको भयले गर्दा स्थगित गर्नु बाहेक अरु कुनै उपाय छैन तर यो महामारीले जलवायु परिवर्तनको चुनौतीबाट हाम्रो ध्यान भङ्ग  गर्नु हुँदैन।
• गत बर्षको असफल म्याड्रिड सम्मेलन पछि सन् २०२० मा गरिने अर्को विश्वव्यापी मौसम बैठक बेलायतको ग्लासगो सम्मेलनमा धेरै अपेक्षाहरु गरिएका थिए । गत वर्ष सहमत नभएका धेरै महत्वोपूर्ण बुँदाहरुमा सहमति हुने सोचियेका बेला उक्त सम्मेलनको स्थगनले बिश्वो मौसम सम्बन्धि एउटा ठुलो बहस अधुरो भएको छ। यो वर्ष "प्रकृतिका लागि सुपर वर्ष" बन्न लागेको थियो - विश्व २०२० भन्दा पछि जैविक विविधताको संरक्षण र पुनःस्थापनाको विश्वव्यापी योजनामा ​​सहमत हुन लागेको थियो। जसमा प्राकृतिक समाधानले साथ दिने अपेक्षा गरिएको थियो। जलवायु परिवर्तनको लागि महत्वपूर्ण मुद्दा र पेरिस सम्झौताको आधारमा देशहरूले आफ्नो उत्सर्जन कम गर्न नयाँ प्रतिबद्धता प्रस्ताव गर्ने अपेक्षा  गरिएको  थियो । अन्तर्राष्ट्रिय समुदायले पनि रसायन र फोहोरको राम्रो व्यवस्थापनको लागि एउटा रूपरेखा तय गर्नु पर्ने थियो।
•  कोभिड -१९ ले छर्लङ्ग पार्दछ कि हामीले यी एजेन्डाहरूमा सहमति गर्नु पर्दछ। तिनीहरू आर्थिक र सामाजिक भविष्यका लागि ब्लूप्रिन्ट बनाउनका लागि साधन हुन् जुन प्रकृतिलाई हामीले योजना र निर्माण गरेका सबै चीजहरूमा घरबाट शहरहरूदेखि खाद्यान्न प्रणालीहरू सम्मिलित गर्दछ।
• तर हामी प्रभावी रूपमा साझा वैश्विक चिन्ताहरूलाई समाधान गर्न सक्दैनौं, जस्तै वातावरण, व्यक्तिगत रूपमा। यस भाइरसको फैलावटले एकैचोटि प्रमाणित भएको छ र यो सबैको लागि, यस भूमण्डलीकरण गरिएको विश्वमा, त्यहाँ कुनै स्थानीय समस्याहरू छैनन् - प्रदूषण र रोग फैलिने  ठाउँहरुको कुनै सीमा छैन। कोभिड १९ को बहुमुखी प्रभावहरूको सामना गर्नुपर्दा, बहुपक्षीय विकासको क्रममा छ। सरकारहरू, व्यवसायहरू, संयुक्त राष्ट्र संघ, अन्तर्राष्ट्रिय संगठनहरू, वैज्ञानिकहरू र व्यक्तिगत नागरिकहरूले एकल विश्वव्यापी समुदायको रूपमा एकजुट हुनु आवश्यक छ ताकि जनतालाई टार्न सक्ने जोखिमबाट जोगाउन सकिन्छ।
• कोभिड १९ पछि, केहि समान हुने छैन। तर जीवन अझ राम्रो हुन सक्छ। हामीसँग सोच्न र प्रतिबिम्बित गर्न केहि समय छ। हुनसक्छ हामीलाई यत्ति धेरै चीजको खाँचो पर्दैन जस्तो हामीले सोचेका थियौं। हुनसक्छ हामी हाम्रो जीवन घनिष्ठ सम्बन्ध, क्षणहरू, रचनात्मकताका साथ भर्न सक्छौं। हुनसक्छ हामी हाम्रो जीवनमा वास्तवमै के महत्वोपूर्ण  छन् भनेर बुझ्दछौं: सुरक्षित हुनु र स्वतन्त्र हुनु। जब हामी कोभिड १९ पार गर्छौं, हामीले जितेको कुरा जोखिममा पार्नु हुँदैन। हामीले आफ्नो वातावरण, हाम्रो समर्थन प्रणाली स्थिर गर्नका लागि हामीले के गर्नुपर्दछ। हामीले बिचारलाई बिभिन्न रूपमा बाँच्न कसरी प्रकृतिलाई पुनःस्थापना गर्न सक्दछौं भनेर हामीले सोच्न आवश्यक छ।
• अन्त्यमा, एउटा कुरा स्पष्ट छ बिश्वोले केवल कोभिड १९ को खोप विकास गर्न सक्छ| यसलाई  जब डन "काम सकियो" आर्थिक इञ्जिनहरूलाई रातोमा बदल्नुहोस् मात्र भनिरहँदा टिकाऊ नवीनता र हरियो लगानीलाई प्रोत्साहित गर्न हामीले सबैलाई प्रेरित गर्नु पर्छ। यस पलमा धेरै सरकारहरूले उदारतासाथ हस्तान्तरण गरिरहेका उधार र अनुदानहरू केवल आवश्यकता मात्र होइन - उनीहरू दिगो विकासको दिशामा प्रत्यक्ष आर्थिक प्रगति गर्ने अवसर पनि हुन्। भविष्यको महामारीबाट बच्न यो एक महत्वपूर्ण बीमा नीति हो।
• 
  
• मौसमलाई स्थिर पार्न हामीसँग पेरिस सम्झौता अनुसार  विश्वव्यापी तापमान २ डिग्री सेल्सियस भन्दा बढि हुन  नदिने  र   पूर्व औद्योगिक क्रान्तिको १.५ डिग्रीको  स्तरमा  कायम  गर्ने   प्रतिबद्धता लागु गर्नु पर्ने हुन्छ। यसले २ डिग्री सम्ममा हरितगृह ग्यास उत्सर्जन शुद्ध शून्यमा कम गर्न रुपान्तर गर्दछ। जैविक विविधता र इकोसिस्टम स्थिरताका लागि, जैविक विविधताको नोक्सान रोक्न हामीलाई समान बाध्यकारी लक्ष्यको आवश्यकता छ। त्यसो त लक्ष्य निर्धारण एक्लै काम गर्दैन। ती हासिल गर्न सरकारहरूले कडा परिश्रम गर्नु पर्छ। जहाँसम्म, हामीसँग अहिले महत्त्वपूर्ण समय  छ, कोभिड १९ को संकटबाट उत्पन्न बेलआउट कार्यक्रम र वित्तीय प्रोत्साहन प्याकेजहरूका लागि धन्यवाद। बेलायतका इन्डियन मूलका अर्थमन्त्री ऋषि सुनाकले अर्थतन्त्र उकास्न र बेरोजगारी कम गर्न ३ सय ५० अर्ब पाउन्ड बराबरको विभिन्न प्याकेजको घोषणा गरेका छन् ।  कोभिड१९ ले प्रभाव पारेको हस्पिटालिटी (पर्यटन, उड्डयन, होटल तथा रेस्टुरेन्ट) व्यवसायमा मूल्य अभिवृद्धिकर २० प्रतिशतबाट घटाएर ५ प्रतिशतमा झार्ने घोषणा गरेका छन् । रेूटुरेन्ट व्यापारलाई ध्यान दिँदै ग्राहकलाई अगस्ट महिनाभर ५० प्रतिशत छुट दिने योजना पनि अर्थमन्त्रीको छ ।घर जग्गा व्यापारको क्षति कम गर्न ५ लाख पाउन्डसम्मका घरलाई मालपोत शुल्क (स्टयाम्प ड्युटी) मिनाहा गरिएको छ ।यसका साथै युवा रोजगारी बढाउन २ दशमलव १ बिलियन पाउण्डको ‘किकस्टार्ट’ स्किम ल्याउने घोषणा पनि भएको छ । तथापि लकडाउनका कारण व्यवसाय बन्द भई कामदारलाई ८० प्रतिशत तलबको रुपमा सरकारले दिएको फर्लोस्किम भने आउदो अक्टोबरदेखि बन्द गर्ने घोषणा गरिएको छ ।
• त्यस्तै गरि यूरोपीयन आयोगका अध्यक्ष उर्सुला भोन डर लेयनले  भनिन - "हामी यस महामारीलाइ  हाम्रो अर्थतन्त्रलाई बिभिन्न रूपमा पुनर्निर्माण गर्ने अवसरमा बदल्न सक्छौं," उनले युरोपियनहरूको जीवनशैली परिवर्तन गर्ने वाचा गर्दै यस पहलमा ८०० अर्ब डलर भन्दा बढीको  प्रतिवद्धता जनाइन।
• लक्डाउन पछि साइकल र पैदल यात्रालाई प्रोत्साहित गर्नुहोस्, युकेका  मेयरहरूले भने भन्ने शीर्षकमा बेलायतको प्रसिद्ध पत्रिका "दि  गार्डियन"मा नजिज र हेलेन लेख्द्छन -बेलायती प्रधानमन्त्री बोरिस जोनसनले क्षेत्रीय नेताहरुलाई भने  जब लक् डाउन  आंशिक रूपमा हटाइन्छ तब फेरी  कारको प्रयोगमा नाटकीय वृद्धि हुनबाट जोगिन मानिसहरुलाई पैदल वा बाइकमा यात्रा गर्न प्रोत्साहन गर्नु पर्छ। यो विषम परिस्थति बाट सिक्दै नेपाल सरकारले बेलैमा कार्बन न्यूनीकरणका लागि रणनीतिक साइकल लेनको अनिबार्य ब्यबस्था, हप्तामा एक दिन भेहिकल अफ डे को नियम बनाउने।  सरकारी निकायले अब देखि पेट्रोलियम गाडी किन्न नपाउने, सरकारी भवनहरुमा अनिबार्य सोलार जडान गर्नु पर्ने।  हेरिटेज साइटहरुमा गाडीहरु बन्द गर्ने , बिजुली गाडीलाई प्रोत्साहित गर्ने बिषय सुरु गरिहाल्नु पर्छ। यी संयन्त्रहरूको साथ मौसम र प्रकृतिमा विज्ञान-आधारित लक्ष्यहरूको संयोजन  एक प्रमुख रणनीति हो जुन हामीले अहिल्यै तैनाथ गर्नु आवश्यक छ, दुई पटक जित्न: हामी भविष्यको आघातहरू विरूद्ध लचिलोपना निर्माण गर्दछौं र हामी स्वस्थ अर्थव्यवस्थाहरू बनाउँछौं। किनभने टिकाउमा लगानी गर्नु भनेको हामीले प्रकृति वा जलवायुका लागि गर्ने कुरा होइन। हामी हाम्रो लागि गर्छौं। भोलिको सुन्दर भबिस्यकोलागि गर्छौं। 
• (लेखक बेलायतमा नबीकरणीय उर्जा र उर्जाको स्तरोन्नति बिषयमा अनुसन्धानरत छन्) 

गजल के हो ? गजल कसरी लेखिन्छ ? के तपाईको गजल लेखनमा रूचि छ ??

गजल के हो ? गजल कसरी लेखिन्छ ? के तपाईको गजल लेखनमा रूचि छ ?? आउनोस् गजल लेखनबारे केही सिकौं !

-मिसन अधिकारी

आजकल गजल लेखनमा बाढी नै आएको छ । सामाजिक सञ्जालमा गजल नलेख्ने कोही छैन जस्तो देखिन्छ । एउटाले लेखेको हेरेरै अर्काले गजल लेख्ने गरेको देखिन्छ । गजलप्रतिको आकर्षण बढ्नु राम्रो कुरा हो ।

तपाई गजलमा रूचि राख्नुहुन्छ ? अर्थात् साथीभाइले लेखेको देखेरै लेखिरहनुभएको छ ? तपाईलाई गजल लेखनमा रूचि छ भने गजल लेखनबारे आधारभूत ज्ञान लिन अनिवार्य हुन्छ । गजलको आधारभूत विषय थाहा पाएपछि नै तपाई राम्रो गजल लेख्नु हुन्छ । आधारभूत ज्ञान लिएको व्यक्ति र निरन्तरको मेहनत एवम् साधानाबाट मात्र उत्कृष्ट गजल लेख्न सकिन्छ ।

गजलको परिभाषा
------------------------

गजलमा रुचि राख्ने जो सुकै व्यक्तिले पनि सर्वप्रथम 'गजल के हो' ? भन्ने जानकारी लिन आवश्यक हुन्छ ।

गजल गायन/संगीतसँग निकट विधा हो । यसर्थ अनिवार्य रूपमा लयवद्ध हुन आवश्यक हुन्छ । सरल र प्रतिकात्मक रुपमा मतला, शेर, काफिया, रदिफ, मकता, तखल्लुस र बहर जस्ता विभिन्न तत्वहरु प्रयोग गर्दै aa, ba, ca, da, ea शैलिमा गजल लेखिन्छ।

यसर्थ एउटा निश्चित लय र संरचनामा लेखिएको गीत नै गजल हो भन्न सकिन्छ ।

गजल शव्दको अर्थ र ईतिहासको बारेमा बिभिन्न विद्वानहरुले आ-आफ्नै तरिकाले मत दिएपनि गजलमा हुनुपर्ने मुलभूत तत्वहरुमा भने त्यति धेरै मतभिन्नता छैन ।

गजल सृजनामा रूचि भएका नव आगन्तुक पाठकहरुको लागि उपयुक्त हुने हेतुले गजलका तत्वहरु बारे केही चर्चा गर्ने जमर्को गरिएको छ ।

गजलका तत्वहरु

(क) शेर
(ख) काफिया
(ग) रदिफ
(घ) मतला
(ङ) मकता
(च) तखल्लुस
(छ) वहर

१. शेर

दुई-दुई पङ्क्ती मिलाएर लयात्मक तरिकाले गजल लेखिन्छ र त्यहि दुई पङ्क्तीलाई नै गजलको शेर भनिन्छ। गजल शेरहरूको समष्टि रूप हो ।
शेरका प्रत्येक हरफलाई मिसरा भनिन्छ भने शेरको पहिलो मिसरालाई मिसरा-ए-उला र दोश्रो मिसरालाई मिसरा-ए-सानी भनिन्छ।

सामान्यतया गजलमा ५ शेर देखि ८ शेर हुने गर्दछ । यसको कुनै कडी-कडाऊ नियम छैन । त्यसैले गजलमा कम्तिमा ३ शेरदेखि माथि जतिपनि शेर लेख्न सकिन्छ । तर एकदम कम शेर र अधिक शेरलाई पनि राम्रो मानिदैन । तसर्थ ५/६ शेर भएको गजललाई आदर्श गजल मान्ने गरिन्छ ।

२. काफिया

नखोलेरै राखिएको एउटा बन्द खाम थियो
भित्र के-के थियो कुन्नि बाहिर मेरै नाम थियो

माथिको शेरमा आएका खाम र नाम दुई शब्द काफिया हुन् । मिसरा ए-सानीमा खाम र मिसरा ए-उलामा नाम छ । समस्वरात्मक रुपमा रदिफ भन्दा ठिक अगाडि बारम्बार दोहोरिएर आऊने शब्द नै काफिया हो । काफिया शव्दको अर्थ 'बारम्बार आऊने' हुन्छ र हामीले यो बुझ्नु आवश्यक छ कि गजल् विधा अरब, फारस, हिन्दुस्तान हुँदै नेपालमा भित्रिएको बिधा हो। तसर्थ अरबी भाषामा 'वारम्वार आऊने' वा काफिया गजलको त्यो तत्व हो जुन तत्व बिना गजल अधुरो हुन्छ । गजल भन्ने बिधाको अलग्गै पहिचान हुदैन, अझ यसो भनौं काफिया नै गजलको मुटु हो । अर्थात काफिया गजल बिधा भनेर छुट्ट्याउने माध्यम हो ।
काफियालाई सामान्यतया ४ प्रकारले छुट्याऊन सकिन्छ।

(क) पूर्ण काफिया
(ख) आंशिक वा शाब्दिक काफिया
(ग) एकाक्षरी काफिया
(घ) मिलित काफिया

क) पूर्ण काफिया

पूर्ण काफिया भन्नाले सिङ्गो शव्द नै काफियाको रुपमा आएको छ भने त्यस्तो काफियालाई पूर्ण काफिया भनिन्छ। जस्तै: खाम, नाम, याम, लाम, दाम गाउँ,जाउँ, आउँ, पाउँ,धाउँ,जाउँ, इत्यादि ।

पूर्ण काफिया प्रयोग गरेर लेखिएको गजलको एउटा उदाहरण हेरौं-

नखोलेरै राखिएको एउटा बन्द खाम थियो
भित्र के-के थियो कुन्नि बाहिर मेरै नाम थियो

कताबाट उजाडियो मनको सानो फूलबारी
भर्खरै त फूलहरुको यहाँ फुल्ने याम थियो

आज किन यहाँ केहि, केहि पनि देखिएन
हिजै मात्र सपना खोज्ने आँखाहरुको लाम थियो

सधैं-सधैं बग्ने खोली एकै छिन रोकीइदेउ
तिम्रो वेगसँग मलाई अलिकति काम थियो

मनमा दियो विश्वासको नबलेको जिन्दगीमा
धेरै-धेरै अन्धकार थोरै मात्र घाम थियो

(साभार: एउटा बन्द खाम, ललिजन रावल)

(ख)आंशिक वा शाव्दिक काफिया

कुनै शब्द भित्रको अंशमात्र काफियाको रुपमा आएको छ भने त्यस्तो काफियालाई आंशिक वा शब्दांश काफिया भनिन्छ । जस्तै: प्रहार,आधार,बिचार, सरोकार, अवतार, इत्यादी ।

उपरोक्त शब्दहरुमा क्रमश: हार, धार, चार, कार, तार, ले काफियाको रुपमा काम गरेको छ भने प्रहारको "प्र" आधारको "आ" बिचारको "बि" सरोकारको "सरो" र अवतारको "अव" ले काफियाको काम गर्दैनन् । यहाँ पूर्ण शब्दको केहि अंशले मात्र काफियाको काम गरेको देख्न सकिन्छ। तसर्थ यस्ता काफियालाई आंशिक वा शब्दांश काफिया भनिन्छ ।

आंशिक वा शव्दांश काफियाको प्रयोग भएको एउटा उदाहरण हेरौं-

बस्न त म आफ्नो छुट्टै संसारमा बसेको छु
तर व्यथा भोग्दै नाङ्गो यो तारमा बसेको छु

आसन छ तरवारको देखेको छु आफूले नै
बाध्य भई खुकुरीको यो धारमा बसेको छु

पराईको घरमा छु आफन्त त टाढा भए
ठूलै सङ्कटमा छु म जङ्घारमा बसेको छु

शहरमा बसेको छु भन्ने सोच्दै थिएँ तर
थाहा भयो मान्छे किन्ने बजारमा बसेको छु

साहुनीको भट्टीजस्तो सानो ठाउँमा हैन आज
महलभन्दा ठूलो यो कारागारमा बसेको छु

(साभार: पदम गौतम, एकलाशको फूल)

उल्लेखित गजलमा संसारको 'सं', जङ्घारको 'जङ्', बजारको 'ब' कारागारको 'कारा'ले काफियाको काम गर्दैन । तसर्थ यस्ता काफिया आंशिक वा शब्दांश काफिया अन्तर्गत पर्दछन्।

(ग)एकाक्षरी काफिया:

एकाक्षरी काफिया भन्नाले काफियाको रुपमा एउटा अक्षर मात्र आउने वा आंशिक शब्दको अन्तमा काफियाको रुपमा आउने एउटा अक्षरलाई एकाक्षरी काफिया भनिन्छ। सामान्यतया: गजलमा एकाक्षरी काफिया प्रयोग गर्नु राम्रो मानिदैन । तर कतिपय गजलकारले प्रयोगको रुपमा वा विचलनको रुपमा एकाक्षरी काफिया प्रयोग गरेको पाइन्छ।

एकाक्षरी काफिया प्रयोग गरिएको गजलको पनि एउटा उदाहरण हेरौं-

व्यथै व्यथा छ मनभरी खुसी खोजूँ कतातिर ?
साउन भदौ छ गहभरी नदी खोजूँ कतातिर ?

आरु फुल्यो वगैंचामा, पीडा फुल्यो मुटुभरि
चरो परेछ जालमा चरी खोजूँ कतातिर ?

मुटु चिरी बनाउँ कि रातो रगतको मसी
मेरो कथा लेखूँ कहाँ, मसी खोजूँ कतातिर ?

(साभार: उही बाढी उही भेल, रवि प्राञ्जल )

आदरणीय गजलप्रेमी महानुभावहरू ! यस गजलमा आएका खुशी, नदी, चरी, मसी शब्द नै एकाक्षरी काफिया हुन् । यि कुनै पनि शब्दको ध्वनी सिंगो रुपमा एक आपसमा मिल्दैन तर प्रत्येक शब्दका अन्तिम स्वरहरू एक आपसमा मिलेका छन् । यहाँ खुशी शब्दको खु र नदी शब्दको नले काफियाको काम गरेका छैनन् भने खुशी शब्दकै शी र नदी शब्दको दीले काफियाको काम गरेका छन् । यस गजलका शी, दी, री, सी नै एकाक्षरी काफिया हुन् ।
एकाक्षरी काफियामा हामीले जान्नुपर्ने कुरा के हो भने पूरा शब्दको एउटा अक्षरले मात्र काफियाको काम गरिरहेको हुन्छ ।

(घ)मिलित काफिया :

समस्वरात्मक दुईवटा फरक शब्द वा तिनका अंश मिलेर बन्ने काफियालाई मिलित काफिया भनिन्छ । जस्तैः (१) जाग्छ, दाग छ, भाग्छ, माग छ, नाच्छ, काग छ (२) पियो, सियो, नदी यो, कति यो, दियो, भरी यो (३) जगत, फगत, मन त, रगत, अब त ।

मिलित काफियाबारे अलि लामै चर्चा हुन आवश्यक हुन्छ । मिलित काफिया बारे थप चर्चा एउटा छुट्टै आलेखमा गर्नेछु । यो लेखमा यति मात्र ।

३. रदिफ :– रदिफ अरबी शब्द हो । यसको अर्थ अनुगामी हुन्छ । गजलको पहिलो शेर (मतला)का दुवै मिसरा र अन्य शेरहरुका मिसरा ए-सानीको अन्तमा प्रयोग हुने उही पद वा पदावलीलाई रदिफ भनिन्छ ।

नखोलेरै राखिएको एउटा बन्द खाम थियो
भित्र के-के थियो कुन्नि बाहिर मेरै नाम थियो

उल्लेखित शेरको दुबै मिसरामा थियो, थियो शब्द आएका छन् । यसरी दोहोरिएर आईरहने शब्द नै रदिफ हो ।

रदिफ कम्तिमा एक शब्ददेखि बढीमा तीन शब्द सम्मको हुनु शास्त्रीय दृष्टिले उचित मानिन्छ । रदिफ काफियाको ठिक पछाडि प्रयोग हुन्छ तर यो गजलको अनिवार्य तत्व होइन ।

रदिफको प्रयोगले गजलको सौन्दर्य प्रशासनमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ र गायनमा समेत श्रुतिमधुरता थप गर्ने हुनाले समुचित रदिफको प्रयोग सुन्दर मानिन्छ । त्यसैले अधिकांश गजलमा रदिफको प्रयोग हुन्छ ।

आजभोलि बाघले घाँस खा'छ मेरो देशमा
मुठिभरलाई गणतन्त्र आ'छ मेरो देशमा

(साभार: मेरो देशमा गजलबाट, मिसन अधिकारी)

उल्लेखित शेरमा 'मेरो देशमा' रदिफको रुपमा प्रयोग भएको छ । रदिफले एउटा स्थान बिशेषलाई अभिव्यक्त गरेको छ भने गजलमा श्रुतिमधुरता पनि थप गरेको छ । 'मेरो देशमा' रदिफ नराख्ने हो भने गजलका शेरहरू अपूर्ण जस्ता देखिन्छन् ।

त्यसैले अर्थपूर्ण रदिफको प्रयोग गजलमा आवश्यक छ । रदिफ राख्ने गर्ने नाममा जथाभावी प्रयोग भने गरिनु हुन्नँ ।
------------------------------------------------------

बाँकी थप अर्को आलेखमा प्रस्तुत गर्नेछु । यो सानो आलेख अध्ययन गरिदिनुभएकोमा हार्दिक धन्यवाद !

आधुनिक उर्जाको बिकासक्रम

https://nagariknews.nagariknetwork.com/news/47436/

http://wenepali.com/2017/04/31921.html

रामहरि पौड्याल

भरतपुर महानगर पालिका, चितवन

पृष्ठभूमि:

आजको एकाइसौं शदीमा उर्जाको महत्वो अपरम्पार छ । उर्जा बिनाको संसार कल्पना बाहिरको बिषय भएको छ । मात्र केहि मिनेट बिजुली गएको कल्पना गरौँ - टेलिभिजन चल्दैन , कम्पुटर चल्दैन , मोबाइलको चार्ज सकियो , पाक्दा पक्दैको भात रोकियो , बाशिंग मसिन रोकियो ।  बन्द भयो फ्रिज ।  यी त भए घरेलु समस्या । औधोगिक क्षत्रमा , प्रयटन, हस्पिटल र शैक्षिक क्षत्रमा कति समस्या होला उर्जाको अभाबले ? आजको दुनियालाई चलउने कुदाउने एक मात्र निर्बिकल्प श्रोत उर्जा हो । पाषणकालमा शिकारको लागि घुमी हिंड्ने घुमन्तेका सन्तान हामीले आफुलाई सहयोग होस् भनेर अकेकौं खोज र अनुसन्धानका क्रममा  सबै भन्दा पहिले दुई ढुंगालाई  एक आपसमा ठोकेर  झिल्को निकाल्न सिकेऊ पछि त्यसैलाई बिकशित गर्दै सलाई र  लाइटर बन्यो ।

शुरुमा मान्छेले  दाउरा , घाम, हावालाइनै  उर्जाको  रुपमा  सुरुवाती प्रयोग गरेको पाइन्छ ।  ग्रिक र रोमनहरुले   सबै भन्दा पहिले साधारण मेशिनको बिकाश गरे र घरलाई केहि सुधार गरेर तापक्रम नियन्त्रण गर्न थाले  जाडो चीसोबाट बच्न ।   पहिलो बास्पबाट चल्ने मशिन र हाबा मिलको आबिस्कार ग्रिसको अलेक्जेंद्रियामा भयो । रोमनहरुले  तापलाई  नियन्त्रण गर्ने शिशाका  झ्यालको बिकाश गरे अनि सुरु गरे ग्रीन हाउस चिसोमा खेति गर्न सकिने नयाँ तरिका । मान्छेका यस्तै अनेकथरी ठक्कर चक्करले उर्जाको अबस्यकतालाई उजागर गर्ने क्रममा सन् १८८० मा आधुनिक बिजुलीको ग्रिड प्रणाली को शुरुवात भयो अमेरिकाको  नियुयोर्क सहरबाट ।

नेपालको सन्दर्भ :

नेपालमा हाइड्रो पावरबाट बिजुली निकालेको इतिहासले एकसय ७ बर्ष नाघेको छ | जतिबेला यसप्रकारको बिजुली साउथ एसिया र चाइना सम्म बलि सकेको थिएन | यो प्रोजेक्ट पुरै एशियामा दोश्रो मानिन्थ्यो | सन् १९११ मा बेलायती सरकारको आर्थिक र प्राबिधिक सहयोगमा ५०० किलो वाटको चन्द्र ज्योति हाइड्रो इलेक्ट्रिक पावर स्टेसनको नाममा उक्त जलाबिध्युत आयोजना सम्पन्न भएको थियो | यो कार्यकालागि बेलायती सरकारले तात्कालीक ०.७१३ मिलियन नेपाली रुपैया अनुदान प्रदान गरेको थियो | यसको समुद्घाटन २२ मे १९११ सोमबारका दिन तात्कालीक राजा पृथिबी बीर बिक्रम शाहादेबले टुंडिखेलमा सांझ ६:३० मा बिजुलिको बत्तिको स्विच अन गरेर भएको थियो | मान्छेहरु त्यो अद्भुत बिजुलिको चम्किलो बत्ति देखेर धेरै दिनसम्म गफिएका थिए | त्यो गौरबशाली ऐतिहासिक क्षण नेपालको आधुनिक उर्जाको सुरुवातको कोशे ढुंगा थियो |

नेपालको विकास र प्रगातिकालागि एक शताब्दी भन्दा पनि अगाडी बेलायतले शुरु गरेको यो एउटा नमुना प्रयोग थियो | तात्कालिक राणाहरुको दरवार मानिने सिंह दरवार सम्म त्यो बिजुली पुर्याईएको थियो | बिध्युत विभागले यसको नाम राणा प्रधान मन्त्रि चन्द्र शम्शेरबाट भएको देख्न सकेन होला र त यो ऐतिहासिक विरासतलाई मात्र फर्पिङ्ग हाइड्रो पावर स्टेसन भनेर परिबर्तन गर्यो | संसारका हरेक ठाँउमा परिबर्तन पछि पुराना दरवार, पुराना शाशकहरु नयाँ क्रान्तिकारीहरुको निशाना बन्ने गर्छन | तिनका शालिकहरु ढलाइञ्छन | तिनका इतिहासलाई नामेट पार्ने कुचेष्टा गरिञ्छ | समयले तिनका क्रान्तिकारी आवेगको मुल्यांकन कालान्तरमा गर्दछ | यद्यपि राजनैतिक विश्लेषण यो आलेखको अभिस्ट होइन |

प्रसंगमा जोडिएको एउटा सानु भाबुकता मात्र | यो पावर स्टेसन काठमाण्डौबाट १२ किमि दक्षिणमा पर्दछ | नजिकैका सातमुले र शेष नारायणका खोलाका पानीलाई प्रयोग गरि बिध्युत निकालिएको हो | २५० किलोवाटका दुइवटा टर्वाइनहरुबाट ५०० किलोवाट बिजुली निकालिएको हो | यो प्रोजेक्टमा चार बर्ष ९५०,००० मान्छेले काम गरेका थिए | यो प्रोजेक्टलाई जनरल पद्म शम्शेर जबराले सुपरभिजन र मोनिटरिङ्ग गरेका थिए भने अर्का जनरल मोहन शमशेर र केशब शमशेरले आबस्यक उपकरणको ढुवानी व्यववस्था , लेप्टेनेण्ट देबी बहादुर र सुबेदार हर्ष बहादुरले ओभरहेड ट्रान्समिसन लाइनको निर्माण कार्य गरेका थिए | इन्जिनियरहरु कर्नेल किशोर नरशिङ्ग राना र कर्नेल कुमार नर्सिङ्ग रानाले प्रोजेक्टको आयोजना डिजायिन र निर्माणको कार्य गरेका थिए | इलेक्ट्रिकल इन्जिनियर बरनाउ पुवानतेले यो हाइड्रो पावर स्टेसनको निर्माण गरेका थिए | जेनेरल इलेक्ट्रिकलका बेलायती प्रतिनिधि मिस्टर लिंजले उक्त हाइड्रो पावरको जडान र सुसंचालन गरेका थिए | इतिहासको एउटा रोमान्चक धरोहर बनेको देशको यो एउटा गर्ब गर्न लाएक सुरुवाती प्रोजेक्ट ऐले संचालनमा छैन | यसलाई उर्जाको बिकाश क्रमको ठुलो बिरासत ठानेर म्युजियममा परिवर्तन गरिएको छ | त्यतिमात्र नभएर यो ठाउँलाई उर्जाको अनुसन्धान र विज्ञानको प्रयोशालाका रुपमा नमुना पावर स्टेसनका रुपमा उब्याइयेको छ | जलस्रोत मात्र नभएर , सोलार , बायु , बायोमास लगाएतका नविकरनीय उर्जाकै प्रयोगशालाका रुपमा एउटा सम्मानित उर्जाकै तीर्थस्थलका रुपमा सरकारले उभ्याएको छ | नेपालको इतिहासमा बिजुली बत्ति बलेको त्यो जेठ ९ गतेलाई राष्ट्रिय उर्जा दिवसको रुपमा मनाउदै आएको छ |

नेपालको बास्तबिकता:

देशको यो उर्जाको सुरुवाती प्रबेगलाई नेपालले बिगत १०7 बर्षसम्म राम्रोसंग बढाउन हुर्काउन नसक्नु नै देश बिकाशको एउटा ठुलो अबरोध बन्यो भन्नु किमार्थ गल्ति हुने छैन | यत्रा बर्षमा खोइ हामीले कटाउन सकेको उत्पादनलाई १,००० मेघावाट ? हरेक पटक सरकार बदलिएसंगै देशको उर्जा संकट समाधान गर्ने नाममा कति वटा आयोग बने ? कतिपटक यो मुलुकलाई उर्जा संकट काल घोषणा गरियो ? कतिवटा  स्वेतपत्र  जारी  भए ? तिनले उर्जाको बिकासमा कस्तो भूमिका खेल्यो इतिहासले कुनै दिन मुल्यांकन गर्ने छ | देश बिकासको एउटा मेरुदण्ड उर्जा हो त्यो नै कम्जोर भए पछि कसरि बन्छ देश बिकासको ठुलो महल? भासण त हामीले धेरै सुनेउ दस बर्षमा १० हजार मेघावाट, बीस बर्षमा २० हजार मेघावाट , बिजुलीको छेलो खेलो , जलश्रोतको धनि देश बिजूलि बेचेर सम्पन्नताको सगरमाथा चढ्नु चडेउ | यतार्थमा हामी अझै छिमेकीले दिएको भिक्ष्याटन रुपी लगभग ४8० मेगावाटको बिजुली बाँडेर लोड सेडिङ्ग समाप्त पारेको जस लिनलाई ढ्याङ्ग्रो पिटी रहेका छौँ |  नेपालका एकजना नेताले आफु प्रधानमन्त्री हुँदा हावाबाट बिजुली निकाल्ने कुरा गरे| सबैले ओलीको बोलीलाई हाबामै उडाइदिए | ग्यासको पाइप लाइन जोडेर घर घरमा पुर्याउने सपना सुनाए कसैले पत्त्याएनन | तिनै नेताका एउटा उर्जा मन्त्रि गोकर्ण बिस्टले आफु मन्त्रि हुँदा एउटा ठुलो उत्साहका साथ राम्रा कामको थालनी गरे | नेपाल बिध्युत प्राधिकरणको बाकि बक्ययूता नतिर्ने का विरुद्ध आफै लाइन काट्दै हिंडे | जनताको आशा भरोसोका महान पात्र बने | राम्रो काम गर्ने ती मन्त्रिलाइ अर्को पटक हटाइयो र राधा ज्ञवाली नामकी सजिली पात्रलाई ओलीको छायाका रुपमा स्थापित गरियो | उनको कार्य क्षमता र उनले गरेका कामका बारेमा हामी सबैलाई थाहा छ | यो देश बनाउने हो भने नेताहरु भासण होइन हामीलाई गोकर्ण बिस्ट , जनार्दन शर्मा, गगन थापा र नविन्द्रराज जोशीहरु चाहिन्छन |

नेपालीले खोलेको बेलायतको सुके कम्पनिलाई हावाको काम गर्ने जिम्बेबारी दिने कामले ती सबै कार्यको एउटा पाटो छर्लंग पार्दैन र ? हामी पढे लेखेका मान्छेहरु बेलायत सम्म पनि नेताका गुलामी गर्न छाडदैनौं | आफ्ना नेताले जे भने पनि जे गरे पनि चुइक्क बोल्दैनौ र गल्ति र अब्जस जति अरुलाई पन्छाएर आफु महान दार्शनिक भएको नाटक गर्छौं | तिनै नेतालाई एअरपोर्ट देखिनै भिड जम्मा गरेर खादा र मालाले पुर्छौँ | कक्टेल डिनरले टन्न पारेर आफ्नो अभिस्ट पुरा गराउने प्रपनच मिलाउचौं | खोइ हामीले सिकेको दसकौं बेलायत बसेर ? नेताहरुलाई विदेशको राम्रो कुरा देखाउँ बुजाउँ | अन्तरक्रिया गरौँ देश बन्ने बनाउने| पार्टीको पुङ्ग्न पुछरको दलालीले केहि गर्दैन | हामी बिदेसिनु परेको यिनै नेताहरुको अकर्मंद्यताले हो | असक्क्ष्मताले हो | यिनलाई कृपया नबोकौं | हामी कछुवाका चालमा हिडेउ संसार रकेटझैं उड्यो | हामी हिजोको इतिहास हेरेर तेइ गतिमा बढ्न सकेनौं संसार धेरै माथि पुगि सक्यो उर्जाका सम्पूर्ण अवसरहरुलाई उनीहरुले प्रयोग गरे |

निस्कर्ष:

देशका ८० प्रतिसत मान्छेहरु दाउरा र गुइठाले आफ्नो उर्जाको जोहो गर्छन । तिनले निस्कने घरभित्रको धुँवाले नेपालका गृहिणी हरु र ससाना बच्चाहरु अति प्रभावित भएको तथ्यांक बिश्वो बैकले प्रस्तुत गरेको छ । देशका ३५,००० मान्छेहरु धुलो र धुँवाले मारी रहेका छन् । स्कुले नानीहरु उर्जाको जोहो गर्न जंगल र बारीमा गुइठा खोज्न पठाएर हामी कस्तो समतामुलक समाज निर्माण गर्दै छौं ? हाम्रा उर्जाका प्राथमिकता हरु के साँचै ती गरीब हरु प्रति लक्षित छ ? आजको दिन हामी सबैले  छातीमा हात राखेर सोच्नु पर्ने सम्जनु पर्ने दिन हो ।

नेपालमाआधुनिकउर्जाकोविकासक्रम(१९११–१९८५)

प्लान्टकोनाम	श्रोत	जडितक्षमता (किलोवाट)	कार्यपुराभएकोबर्ष
फर्पिङ्ग	जलश्रोत	५००	१९११
सुन्दरीजल	जलश्रोत	६००	१९३४
पनौती	जलश्रोत	२४००	१९६३
तिनाउ	जलश्रोत	१३००	१९६९
पोखरा	जलश्रोत	१०००	१९६९
त्रिशुली	जलश्रोत	२१००	१९६९
सुनकोशी	जलश्रोत	१०,०००	१९७०
गण्डक	जलश्रोत	१५,०००	१९७९
कुलेखानी–१	जलश्रोत	६०,०००	१९८२
सेती (पोखरा)	जलश्रोत	१,५००	१९८४
देभघाट	जलश्रोत	१४,८००	१९८४
कुलक्षमता		१४२,२००	१९८५

श्रोत: नेपाल बिध्युत प्राधिकरण

बिगतका कमि कमजोरीहरुबाट सिक्दै देश बिकासकालागि नाबिकरनीय उर्जाका माध्यमले इनर्जी मिक्सको सत्यलाई चिन्दै नेपालले आफुसंग भएका प्रचुर जलाबिध्युत, सौर्य , बायु , बायोमास सबैलाई संसारका बिकसित रास्ट्रहरुले अपनाउंदै गरेको अन्तरास्ट्रिय ट्रेन्डलाइ स्वीकार्दै नेपालले अगाडी बढ्नु पर्ने देखिञ्छ | लघु जलबिध्युत , उन्नत पानी घट्ट , अफ ग्रिड सोलार , बायु , बायोमास सबैलाई राष्ट्रिय आबस्यकता अनुसार आफ्नो इनर्जी मिक्स्मा मिसाउदै नेपालले अगि बढे गन्तब्य टाढा छैन| उर्जा मिश्रण , उर्जा बचत ,  नबिकरनिय उर्जा र उर्जाको आधुनिक स्तरोन्नति गर्दै अघि बढे नेपालको भबिष्य उज्वल छ | मात्र खाँचो छ,  एउटा जागरुक इक्षा शक्तिको ।

“हिड् छन् हेर हिंडी रहेर कमिला हज्जार कोशौं पर !

पुग्दैनन न उडी गरुढ़ पनिता तेइ पांच बित्तै पर !!”

सम्प्रति संयुक्त अधिराज्य बेलायत

References: http://photopatrakarita.com/structures/pharping-hydropower-station-located-in-15-km-

अरुण तेश्रो बिद्युत परियोजना र संसद स्थगनको सन्दर्भ

अरुण तेश्रो बिद्युत परियोजना र संसद स्थगनको सन्दर्भ

रामहरि पौड्याल

भर्जिन मिलाग्रोसा युनिभर्सिटी
फिलिपिन्स
इलेक्ट्रिकल इञ्जिनियरिङ्ग  चौथो बर्ष

हाम्रो देश नेपाल भौगोलिक हिसाबले हिमाल, पहाड, र तराइका रुपमा विभक्त छ । हिमालय श्रीङ्गखलामा बिश्वोको सर्बचो शिखर सगरमाथा ८८४८ मिटर देखि तराइमा समुन्द्र सतहबाट सबै भन्दा नजिकको गल्छी ६० मिटरको कचनाकलन सम्मको भौगोलिक विषमता र बिभितता पाइञ्छ ।  नेपालको भू-बनावट उत्तरतिरबाट अग्लो हिम शिखर हुँदै दक्षिण तिर क्रमस समथर तराइका रुपमा फैलिएको छ । जसले गर्दा उत्तरका  अग्ला हिम शिखरबाट अटूट रुपमा बग्ने हिम नदीहरु तराइका समथर भू -भाग  सम्म पुग्न उच्चा  बिद्युत धार सहित बग्ने गर्दछन । नेपालको भौगोलिक स्वरुपले बरदानको रुपमा पाएको जल बिध्युत उत्पादनको अपार सम्भाव्यता हाम्रै आँखा अगाडी त्यसै खेर गइ रहेको छ।
त्यसै बगी रहेको छ । हामीहरु बिकासको कुरा गर्छौं । देश बनाउने कुरा गर्छौं । जनतालाई उज्यालो  फैल्याउने  सपना  बाँड्छौँ । दुर्भाग्य  ब्यबहारमा देशको कायापलट गर्न सक्ने माहापरियोजनाको पुनर्जीवनमा  आफ्ना पूर्व कर्तुतहरुलाई  बिर्सेर पुन बखेडा सुरु गर्छौं । संसद्को कार्यबाही त्यो पनि महिनौं सम्म स्थगन गरेर । त्यसका पछाडिको दुरासय पूर्ण  पुर्बाग्रही राजनीतिले देशको सुन्दर भबिष्यलाई आघात पुर्याएको छ । देशका प्रतिको घोर बेइमानीको स्वाद राजनीतिक पार्टीहरुले भोग्ने नै छन् जनताको अदालतमा ।
नेपाल १,४७, १८१ वर्ग किमि क्षत्रफलमा फैलिएको सानो र गरीब राष्ट्र हो  जहाँ सबा दुई करोढ मानिसहरु बसोबास गर्दछन । यसका विशालकाय दुई छिमेकीहरु उत्तर तिर चीन र अन्य सबै तिर भारत रहेको छ । बिश्वोको कुल जनसंख्याको ठूलो अनुपात यी दुई रास्ट्रहरुले ओगटेका छन् ।  दुई अर्ब भन्दा बढीको छिमेकी  चापले नेपाल साञ्चैको " दुई ढुंगाको बीच को तरुल " भएको छ । धेरै जनसंख्याको लागि खपत हुने ठूलो उर्जाको अनुपात निश्चित रुपमा  दिनानुदिन  बढ्दो हुन्छ । यस हिसाबले नेपालको बिद्युत उर्जा छिमेकीमा संधैं तीब्र मागको बिषय हुने  गुढ रहस्य लाई हामीले चिन्नु बुज्नु पर्ने बेला आएको छ । बिषेशत छिमेकी राष्ट्र भारतको बिद्युत प्रसारण हाम्रो देशको सीमाना ओरि  परि गुणस्तरीय र भरपर्दो नभएको यथार्थ ले  हाम्रो अपार जल बिद्युत को सम्भाव्य बजार फराकिलो देखिन्छ ।  विश्लेषक हरुको सर्वेक्षण अनुसार नेपालका सम्पूर्ण नदि नालाहरु बाट ८३,००० मेगावाट जल बिद्युत उत्पादन हुने बताइए पनि ४४, ००० मेगावाट मात्र इकोनमिकल्लि फिसिबल देखिन्छ । बिद्युत उत्पादन  क्षमताको यो ठूलो सम्भाव्य अनुपात देश बिकासको एउतै मात्र संजीवनी हो । यो सत्यलाई  हामीले बेलैमा  चिन्न सकेनौं ।
जल बिधुत क्षमताको  अपार राशी भएको राष्ट्र नेपाल अझै लोड सेडिंगको मारमा अन्धकारमै रुमलिनु निश्चित रुपमा दुखद बिषय हो । कस्तुरी मृगले आफु भित्रको मन मोहक सुगन्ध लाई नचिनेर बन बनै कुदे झैं  हामीहरु कुदी रहेऊँ लहै लहै मा । हामीले अध्याँरो सहि रह्येउ । तीर्खा खपी रह्ययूं । अब धेरै भै सक्यो यो कुदाइ यो प्रतीक्षा देशमा प्रजातन्त्र पुनर्स्थापना भएको पनि दश बर्ष नाघी सक्यो देशको मुटु राजधानी काठमाण्डौ महानगरिमा समेत समुचित खाने पनि र नियमित बिजुली नभएर कैले कहीं अध्यारिनु पर्ने यथार्थका सामु  देशका  अन्य शहर र ग्रामिण जन जीवनको अप्ठेरो चित्र आफैं बताउछन हालत के होला भनेर ।
भर्खरै  आसाका किरणहरु देखिन थालेका छन्  अध्यारो बस्तिहरुमा उज्यालो होलाकी भनेर तीर्खायेकाहरु मेलाम्ची जप्दै छन्  महँगो  होम डेलिभरी वक्वा  वाटर पिएर । ४०० मेगावाट जल बिधुत क्षमताको अरुण तेश्रो अमेरिकी कम्पनि लाई निर्माण कार्य सुम्पने र मेलम्ची को कार्य थाल्ने सरकारको रचनात्मक थालनीबाट आत्तिएर आफ्नो निहित राजनीतिक स्वार्थ र पूर्वाग्रह कै लागि संसद्को कार्य बाहि महिनौं सम्म  स्थगन गरेको समाचार इन्टरनेट बाट बुज्दा परदेशी भूमिमा देश दुख्दो रहे छ चसक्क । ठुल्दाई ले बनाउदै गरेको घर सान्दाइले भत्काउने बिचार बाँदरे प्रबृत्ति को लोक कथामा पुनाराब्र्त्ति भए झैं ।
बिदेशी लगानी कर्ता र दात्रि रास्ट्र हरुको ऋण तथा प्राबिधिक सहयोगमा निर्माण कार्य सम्पन्न गरिनु पर्ने परियोजना हरुमा उनीहरुले लगानी गरेको प्रतिफल प्राप्त गर्न त्यसको सम्भाव्यता ऋण असुलीको समुचित तौर तरिका हरु बुज्ने गर्छन नै । कसैले लगानी गर्दा अथवा कसैलाई ऋण दिंदा आफ्नु साहु नै डुब्ने गरि कसैले गर्दैन । हामीले माग्नु परेको छ  आफु संग नभएर गुहार्नु परेको छ बिदेशी लगानी कर्ता संग । माग्नेको भन्दा दिनेको  स्वर सर्त  र हात माथि हुन्छ नै आफ्नो आबस्यकता भन्दा । यसको अर्थ यो पनि होइन रास्ट्र धरौटि मै राखिनु पर्छ । रास्ट्रीय स्वाभिमान, बृहत जनताको भलाई देश बिकाशको महा अभियान लाई अघि बढाउनका लागि दात्रि रास्ट्र हरु र बिदेशी लगानी कर्ता हरुको केहि सर्त हरु लाई समेत स्वीकार्ने पर्ने हुन्छ । महंगी बढ्दो छ संसारमै तेलको भाउ प्रविधिको भाउ दिन दिने बढछन् डलरको अनुपातमा ।  जुन हाम्रो कन्ट्रोल भन्दा बाहिरका कुरा हुन् । बिजुली उत्पादनमा प्रयोग हुने हाइड्रो प्रबिधि अत्यन्तै महँगो प्रबिधि हो संसारमा । त्यसैले महँगो प्रबिधिजन्य  बिजुलीको मूल्य सँधै एउटै  डर भाउमा सरकारले चाहेर पनि उपलब्ध गर्न सक्दो रहेनछ । समय सापेक्ष हुने बिजुली महसुलको ब्रिद्दि सम्भाव्यता कै कुरा लाई लिएर कारक तत्वो मानेर देशकै महत्वाकांक्षी मालती मिलियन डलरको माहा परियोजना का बिरुद्ध मै  संसद्को नियमित कार्यबाही अबरुद्ध पार्नु शोभायमान होइन । माननीय सांसदहरुले देश बिकासको स्वरहरुमा स्वर मिलाउनु पर्छ सबैले एकै साथ् । भलाई त्यसमा भएका कमि कमजोरी हरु बिजुलीको क्षत्रमा भए हुने गरेका चुहावाट र अन्य खाले लिकेज हरुलाई समेत कडा निगरानी गर्दै बिजुकिको मूल्य ब्र्द्धि मा थोरै न्यूनता ल्याउने बैकल्पिक सोच र उपाए हरु सहित प्रस्तुत नभएर विकास निर्माण को ठूलो परियोजना लाई  पुन धपाउने प्रयास देश र जनता प्रति कै घोर बेइमानी हो । जसले भविष्यको अन्य खाले संभाव्य दर्जनौं  परियोजना हरुमा उत्सुक लगनी कर्ता हरुलाई तर्स्याउने छ  र देश बिकासको एउटा स्वप्नील सम्भावना बाट बिमुख बन्ने छ ।

 यो आर्टिकल सन् २००२ मा फिलिपिन्समा अध्ययन रत रहंदा लेखिएको हो ।